France 24 ontving Felwine Sarr, de Senegalese filosoof, econoom, schrijver en muzikant, voor een uitgestrekt gesprek over de Afrikaanse identiteit, democratie, rechtvaardigheid, erfgoed en de creatieve kracht. Een ontmoeting van uitzonderlijke diepte, op het kruispunt van disciplines en rijk aan lessen om Afrika van vandaag te begrijpen.
Vanaf het plateau in Parijs presenteert Felwine Sarr zich in eerste instantie als een ‘brief van overdracht’. Als hoogleraar in de Verenigde Staten en oprichter van de Ateliers de la pensée in Dakar weigert hij elke reducerende etikettering: ‘Alle disciplines die ik beoefen komen voort uit hetzelfde traject: zich voeden met de menswetenschappen van de wereld en proberen door te geven wat men denkt te hebben begrepen’. Zijn notie van ‘levensgemeenschap’ leidt zijn werk, in een wereld die gekenmerkt wordt door verdeeldheid, identiteitsgerichte terugtrekkingen en de vermoeidheid van het publieke debat.
Voor Sarr vormt de fundamentele vraag: hoe samen te leven tussen mensen en met het niet-menselijke, hoe vredige en gastvrije samenlevingen op te bouwen, voorbij de logica van clan of gelijkenis? Hij put zowel uit de Afrikaanse filosofie, uit de denktradities van Nietzsche en Fanon, als uit zen-spiritualiteit om bronnen en helderheid te vinden tegen het geweld van de wereld, met de eis ‘de moed om de gloed van de geest te bewaren’, ondanks de vermoeidheid van de ziel en de erosie van taal.
Het interview gaat uitgebreid in op Sarrs verhouding tot taal en haar macht: ‘Nauwkeurig het realiteit benoemen, dingen zeggen zoals ze zijn, de betekenis van woorden herstellen’ — een onmisbare taak volgens hem voor elke opbouw van een gemeenschappelijk leven. Hij waarschuwt voor symbolisch geweld en onderstreept dat ‘alle grote vormen van geweld jegens individuen beginnen met een handeling van taal’, wat leidt tot ontmenselijking.
Wat het Senegal betreft, feliciteert Sarr zich met een terugkeer naar de normale koers na de recente politieke crisis, en prijst de vitaliteit van de debatcultuur, de intergenerationele overdracht en dialoog in Senegal: ‘Bij elk gevaar voor democratie mobiliseren het volk, de burgermaatschappij, de intellectuelen en de kunstenaars zich om ons erfgoed te bewaren.’ Hij onderstreept echter wel de noodzaak van een rechtvaardige gerechtigheid en van verantwoording voor regeringen, zowel in Senegal als elders in Afrika.
De gast van France 24 gaat in op zijn rapport, mede ondertekend met Bénédicte Savoy op verzoek van president Macron, die pleitte voor de onvoorwaardelijke restitutie van Afrikaanse patrimoniumobjecten die Frankrijk bezit. Voor hem reikt de impact van dit rapport verder dan het aantal objecten dat al is teruggegeven: ‘Restitutie is het openen van de betekenis van objecten, het teruggeven van bouwstenen van geschiedenis en creativiteit aan volkeren die daarvan zijn beroofd.’ Hij verwelkomt de vooruitgang, zoals de terugkeer van de pratende trommel naar Ivoorkust, maar wijst op de traagheid van het proces en roept Afrikaanse staten op tot meer betrokkenheid bij de terugvordering van hun erfgoed.
Felwine Sarr bekritiseert ook de universalistische argumenten die het behoud van de werken in Europa zouden rechtvaardigen: ‘Zeggen dat zij alleen universeler zijn in Parijs, terwijl ze in Dakar of Cotonou autochtoon zouden zijn, vertaalt een eurocentrische blik en een gebrek aan vermogen om de perspectieven te decentreren.’
Het laatste deel van het interview behandelt de massale vertrek van jonge Afrikanen. Sarr bekritiseert een puur economische visie op migratie: ‘Velen vertrekken ook om hun bestemming te vervullen, de wereld te ervaren, zich elders te uitvinden… Het is niet alleen een vlucht uit armoede, maar ook een fundamentele drang naar avontuur en de veelheid aan ervaringen.’ Hij verdedigt een complexe analyse: creativiteit, nieuwsgierigheid en de wens om te groeien verklaren in grote mate deze vertrekken.
Volgens Sarr gaat het erom zowel miserie-denken als opgelegd optimisme te vermijden, en Afrika te bekijken in al zijn complexiteit: de politieke en economische uitdagingen, maar ook de vitaliteit, de creatieve kracht en het vermogen om zichzelf te hervinden.
Tot slot deelt de filosoof zijn hechting aan muziek, een metafoor voor pluriformiteit, collectieve harmonie en sociale transformatie. Polyfonie, waarin meerdere stemmen samenkomen, is voor hem een inspirerend beeld om na te denken over een pluralistische en pacifistische samenleving.
