Of wanneer denken een subversieve daad wordt
In onze Afrikaanse samenlevingen wekt iemand die onvermoeibaar werkt respect op. Degene die denkt, observeert of mijmert roept wantrouwen op. Toch is geen enkel groot land gebouwd zonder een elite van denkers.
Henry Ford, pionier van de auto-industrie, had dat al meer dan een eeuw geleden door: ideeën zijn waardevoller dan spieren. Bij ons blijft deze waarheid nog steeds verdacht.
De man die niets deed
Op een dag presenteerde Henry Ford, oprichter van de Ford Motor Company, aan een journalist de best betaalde werknemer van zijn fabriek. Deze man lag in een leunstoel en leek niets te doen. « Hij denkt », zei Ford. « Al onze grote ideeën komen uit zijn hoofd… Ik ben niet hij, hij is niet ik; dus heb ik hem de middelen gegeven om mij van dienst te zijn. »
Dit verhaal illustreert een tijdloze waarheid: welvarende samenlevingen betalen voor denken, niet voor hectiek en efficiëntie. Actie zonder visie is slechts inspanning zonder richting.
Op ons continent wordt intellect vaak verdacht bekeken
In Afrika, hoe vaak horen we deze nonchalante uitspraak: « Ze hebben lange studies gedaan, maar ze hebben niets bereikt. » Het is een sociaal refrein geworden, een subtiele manier om intelligentie te diskwalificeren en het denken te ondermijnen.
Wie te veel leest, wordt als een dromer bestempeld; wie schrijft, als een prater; wie kritiek levert, als verbitterd. Maar achter deze ironie schuilen collectieve tragedies: we hebben denken omgezet in een sociale fout. De denker stoort, de onderzoeker maakt mensen ongerust, de intellectueel hindert. We geven de voorkeur aan de korte termijn van handelen boven de vruchtbare traagheid van het ontwerpen.
Het misverstand over rijkdom
We hebben succes teruggebracht tot uitsluitend materiële accumulatie. In de hedendaagse symbolische hiërarchie in Afrika gaat geld boven kennis. Men prijst wie « zonder school slaagt », en men lacht met wie « naar school is geweest maar niet slaagt ».
Toch worden naties opgebouwd door denken voordat ze zich met beton bouwen. De grootste uitvindingen, de meest doeltreffende beleidsmaatregelen en de sterkste instellingen zijn ontstaan uit een idee, niet uit een begroting. Degenen die het denken verachten, zullen uiteindelijk afhankelijk worden van degenen die het produceren.
De intellectueel, een strategische hulpbron
In een economie waarin kennis de centrale hulpbron lijkt te worden, wordt denken een productieve handeling. Zoals president Abdoulaye Wade zou zeggen: ideeën leiden de wereld. Ideeën structureren markten, optimaliseren publiek- en beleidsmaatregelen en inspireren instellingen. Landen die hun intellectuelen respecteren, creëren hun eigen modellen. Degenen die hen negeren, importeren de modellen van anderen, vaak ten koste van zichzelf.
Het is tijd om te erkennen dat de intellectueel geen luxe is, maar een onzichtbare infrastructuur. Het is geen sociaal ornament, maar een instrument van soevereiniteit. De grootste armoede van een natie is dat er geen tijd of plek meer is om te denken.
Herwaarderen van de tijd voor stilte
Geavanceerde samenlevingen beschermen de tijd voor reflectie: universiteiten, denktanks, ideeënlab’s. Bij ons wordt stilte gezien als tijdverlies. Men verkiest « iets te doen » boven « begrijpen wat men doet ». Denken is echter geen luiheid: het gaat om plannen, vooruitzien, verbinden en ontwerpen. Een volk dat zijn denkruimte niet beschermt, veroordeelt zichzelf tot voortdurende improvisatie. We moeten herleren de traagheid van ideeën te respecteren, die rijping noodzakelijk maakt voor een duurzame transformatie.
De urgentie van een vrijdenkend geest
Henry Ford begreep dat grote successen voortkomen uit een vrijdenkende geest, niet uit een volgeplande agenda. Onze Afrikaanse staten zouden hetzelfde moeten begrijpen: gedachten vrijmaken is de toekomst voorbereiden. De man die « niets deed » in Ford’s fabriek is misschien wel degene die het meest ontbreekt in onze samenlevingen: degene die denkt terwijl iedereen zich laat gaan, die droomt terwijl anderen uitvoeren, die ontwerpt terwijl anderen kopiëren.
Een volk dat zijn toekomst niet denkt, voert uiteindelijk altijd het pad uit dat door anderen is uitgestippeld. Uit deze overtuigingen hebben we, sinds de oprichting van het Forum van de Derde Wereld met Samir Amin, dit slogan aangenomen als drager van een emancipatiedroom: « Voor een betere wereld denkt en handelt Afrika zelfstandig; het Zuiden denkt en handelt zelfstandig. »
Chérif Salif Sy is econoom, politicoloog en analist van publiek beleid.
